In 2025 zal de Duitse stad Chemnitz een jaar lang culturele hoofdstad van Europa zijn. Wij namen alvast een kijkje en ontdekten een stad met veel verborgen pareltjes. Het motto van 2025 is daarom ook niet voor niets C the Unseen. Als je goed kijkt ontdek je steeds meer in Chemnitz.
Wie als eerste voet zet in Chemnitz zal niet direct onder de indruk zijn. De wandeling van het station van de stad naar het hotel waar ik verblijf laat een onsamenhangende mengelmoes zien van oude villa’s, moderne nieuwbouw en grauwe gebouwen van beton. Verder valt direct de ruimte op. Er is veel groen en de straten zijn heel erg breed. De eerste stappen buiten het hotel zijn naar de beroemdste plek van Chemnitz: het enorme beeld van het hoofd van Karl Marx.
Vanaf die plek ontdek ik langzaam maar zeker de vele verhalen die de stad heeft te vertellen en kom ik van alles te weten over de veelbewogen geschiedenis. Tijdens die ontdekkingstocht kom ik ook meer en meer plekken in Chemnitz tegen die erg mooi zijn en een goed verhaal te vertellen hebben. En dan moet de werkelijke opleving van de stad in 2025 nog beginnen. Dit alles maakt dat Chemnitz langzaam maar zeker net zo beroemd en geliefd zal gaan worden als de dichtbijgelegen steden Leipzig en Dresden.
Torens en poorten
De geschiedenis van Chemnitz is lang en gaat steeds langs pieken en dalen. Van het echt oude Chemnitz is slechts één middeleeuwse toren over: de Roter Turm. Deze staat heden ten dage een beetje verloren naast een modern winkelcentrum dat naar de toren is vernoemd. Bij de toren staat een informatiebord met een afbeelding van hoe Chemnitz er ooit uit heeft gezien: een stad met een stevige stadsmuur met torens en poorten. Toen echter het industrietijdperk zich aandiende vond het bestuur van de stad het tijd om de oude gebouwen af te breken om zo ruimte te maken voor de zogenaamde vooruitgang.
Chemnitz stond al gauw vol met fabrieksgebouwen met rokende schoorstenen. Het nabijgelegen Ertsgebergte ten zuiden van de stad zorgde voor alle grondstoffen die nodig waren. Al gauw was Chemnitz een bloeiende industriestad met een rijke bovenlaag van fabrieksdirecteuren. Zij bouwden in de wijk Kassberg prachtige villa’s, waarvan er nu nog steeds heel veel van te bewonderen zijn. In de stad lieten ze onder andere een prestigieus operagebouw en het König-Albert-Museum neerzetten. Ook deze gebouwen hebben de roerige tijden die volgden overleefd.
Doordat Chemnitz veel industrie had was het in de nadagen van de Tweede Wereldoorlog een belangrijk doelwit voor geallieerde bombardementen. Een groot deel van de binnenstad lag na 5 maart 1945 helemaal in puin. Waarbij nabijgelegen steden als Dresden na de oorlog weer hersteld werden had de regering van de DDR andere plannen met Chemnitz. Het moest een moderne stad worden met veel nieuwbouw en brede lanen. In die tijd heette de stad ook Karl-Marx-Stadt.
Hierdoor is het hedendaagse Chemnitz een bijzondere stad met een centrum waarin verschillende bouwstijlen uit de geschiedenis van de stad zich afwisselen. Wandel je door het hedendaagse Chemnitz, dan moet je goed zoeken naar bijzondere gebouwen en de bijbehorende verhalen, maar ze zijn er wel degelijk. Als je de moeite doet om Chemnitz te doorgronden zal je worden beloond. Het eerste wat je waarschijnlijk zal ontdekken tijdens een ontdekkingstocht door de stad is het enorme beeld van het hoofd van Karl Marx.
Het beeld van kunstenaar Lev Kerbel is een opvallende herinnering aan de recente geschiedenis van Chemnitz en is inmiddels omarmd door de inwoners van de stad. Niet dat ze warme herinneringen koesteren aan de DDR-tijd, maar om deze zwarte periode nooit te vergeten. Als je voor het beeld staat voel je je nietig en maakt Marx behoorlijk wat indruk. Je bent je ook meteen bewust van de plek waar je bent; een stad met een roerige geschiedenis en een hopelijk mooie toekomst.
De verkiezing tot culturele hoofdstad van Europa in 2025 moet zorgen voor een nieuwe bloeiperiode van de stad. Iets waar de lokale economie en de bewoners van de stad van moeten gaan profiteren. Liefhebbers van culturele stedentrips weten dat de verkiezing tot culturele hoofdstad wonderen voor een stad kan doen, maar ook dat een stad alleen culturele hoofdstad kan worden als deze culturele potentie heeft. Chemnitz heeft deze potentie zeker in huis. De stad is voor avontuurlijke reizigers nu al de moeite waard, maar zal in de komende jaren alleen nog maar interessanter worden.
Edvard Munch
In 2025 gaat er dus veel gebeuren. Nog niet alles van het programma en de activiteiten daaromheen is bekend. Op echt op de hoogte te blijven zul je dus de website en de kanalen op social media van Chemnitz 2025 in de gaten moeten houden. Ook is het mogelijk om je via de website te abonneren op een nieuwsbrief. Er zijn al enkele hoogtepunten bekend. Dat zijn onder andere een grote expositie met werk van Edvard Munch, een expositie rondom Realisme, een tentoonstelling over de invloed van mijnbouw op de stad Chemnitz, een kunstroute in de omgeving met de titel Purple Path, een tentoonstelling over de metamorfoses van industriesteden en tot slot heel veel aandacht voor lokale makers.
Tijdens ons bezoek aan Chemnitz hebben we vooral gekeken wat er nu al in de stad te zien en doen is en probeerden we waar mogelijk te kijken naar wat er in 2025 komen gaat. Ook hebben we ten zuiden van de stad een deel van het Purple Path gevolgd om te zien wat er nu al is en wat er op korte termijn gaat komen. Het beloofd een enerverend jaar te worden in Chemnitz.
Een goed begin van een ontdekkingstocht door Chemnitz is Kunstsammlungen am Theaterplatz, het voormalige König-Albert-Museum. In dit prachtige museumgebouw zien we kunst uit de tijd dat Chemnitz een zeer rijke stad was. Een van de belangrijkste kunstenaars was toen Karl Schmidt-Rottluff, die in een voorstad van Chemnitz was geboren. Het museum heeft een zeer uitgebreide collectie van zijn werk. Van de periode dat hij zich liet inspireren door Van Gogh en de periode waarin hij een van de oprichters was van Die Brücke tot de periode waarin zijn werk door de nazi’s als Entartete Kunst werd bestempeld.
Een van de mooiste werken in het museum is van een andere kunstenaar van Die Brücke: Ernst Ludwig Kirchner. Zijn schilderij Chemnitzer Fabriken laat een stad zien vol rokende fabriekspijpen uitgevoerd in een bont kleurenpalet. Wie na een bezoek aan het museum naar buiten loopt en goed om zich heen kijkt zal al snel een prachtige hedendaagse verwijzing naar het schilderij ontdekken. Naast het hoofd van Marx is een enorm hoge schoorsteen van een energiecentrale de andere grote blikvanger in Chemnitz.
De HKW Chemnitz-Nord-schoorsteen is maar liefst 302 meter hoog. In 2013 heeft de Franse kunstenaar Daniel Buren de schoorsteen voorzien van pastelkleuren. Voor het kleurenpalet liet Buren zich inspireren door het schilderij Chemnitzer Fabriken van Ernst Ludwig Kirchner. Een mooie brug tussen toen en nu. Vanaf vrijwel iedere iedere plek in Chemnitz is de schoorsteen te zien. ’s Nachts is de toren ook nog eens prachtig verlicht.
De toren duikt ook op als ik van het museum naar een ander iconisch gebouw in de stad loop. Het Stadtbad is een openbaar zwembad middenin de stad. Het gebouw aan de Mühlenstrasse is in 1925 ontworpen door Fred Otto en is een prachtig voorbeeld van het Nieuwe bouwen. Van binnen is het zwembad nog mooier dan aan de buitenkant, de combinatie van het water en de strakke lijnen is een genot voor elke liefhebber van architectuur. Als je wilt kun je er zelf ook een baantje trekken, want het zwembad is nog steeds in gebruik. Let ook op de mooie beelden van waterdieren door Bruno Ziegler bij de ingang van het Stadtbad.
Bauhaus
Liefhebbers van Bauhaus komen in Chemnitz aan hun trekken als ze het voormalig warenhuis Schocken aan de Stefan-Heym-Platz bezoeken. Het gebouw herbergt nu het Staatliches Museum für Archäologie Chemnitz (SMAC), maar deed dus eerst dienst als warenhuis. De geschiedenis van het gebouw is behoorlijk tragisch. Het ontwerp van architect Erich Mendelsohn was tijdens de opening in 1930 vooruitstrevend, maar door de opkomst van de nazi’s in de Duitse politiek werden de eigenaren ( de joodse broers Salman en Simon Schocken) al snel ernstig beperkt in hun handel en is de winkel uiteindelijk onteigend.
Mede door de moderne bouwtechnieken die Erich Mendelsohn toepaste raakte het gebouw niet heel ernstig beschadigd tijdens de bombardementen aan het einde van de Tweede Wereldoorlog en kreeg het in DDR-tijd weer een nieuwe functie als warenhuis (met dit keer de staat als eigenaar). Ook na de val van de muur bleef het een warenhuis. In 2001 kwam het gebouw leeg te staan waarna in 2010 de verbouwing tot museum begon. In 2014 opende het SMAC. Het is nu een zeer modern museum waarin je in het gebouw nog veel elementen van vroeger kunt ontdekken. Op twee verdiepingen zijn mooie vaste exposities te zien over de geschiedenis van Schocken en het werk van Erich Mendelsohn. Ook de collectie van het museum is meer dan de moeite waard.
Iets verderop in de stad vind je Tietz, een ander beroemd warenhuis uit vooroorlogs Chemnitz. Heden ten dage is het gebouw een zogenaamd cultuurwarenhuis met een paar kleine musea, een bibliotheek, wat winkels en horeca. De belangrijkste reden om Tietz te bezoeken vind je in de atrium van het gebouw. Het Versteinerte Wald is een serie van boomstammen die door een vulkaanuitbarsting (zo’n 291 miljoen jaar geleden!) versteend zijn. Een uniek stuk geschiedenis.
Van Tietz is het niet ver naar de Marktplatz van Chemnitz. Hier zie je heel mooi hoe de stad nu oud en nieuw samenbrengt. Het oude en nieuwe Raadhuis staan naast elkaar met daartegenover nieuwbouw met ruimte voor veel winkels. Onder de arcaden van het nieuwe winkelcentrum vind je het Turm Brauhaus, een leuk café waar ze hun eigen bier brouwen. Vooral de Kupfer is een aanrader, een klassieke Duitse bierstijl met tonen van noten, karamel en melkchocolade.
Art Nouveau
Ook buiten het centrum van Chemnitz is veel kunst en cultuur te vinden. Zo is de wijk Brühl in het noordoosten erg hip met leuke winkels en horeca. Ook Kaßberg is de moeite waard. Deze wijk heeft mooie gebouwen in de stijlen Art Nouveau en Gründerzeit. Ook hier vind je her en der leuke cafés en winkels. Iets ten zuiden van Kaßberg kom je in de wijk Kapellenberg waar je het Henry van de Velde Museum in Villa Esche kunt bezoeken. Een aanrader voor liefhebbers van Art Nouveau. In min of meer dezelfde omgeving vind je ook nog twee zeer interessante musea.
Allereerst is er Museum Gunzenhauser dat te vinden is in een voormalig bankgebouw uit 1930. Binnenin is er veel goede kunst te zien. Tijdens ons bezoek was met net bezig met de inrichting van een nieuwe expositie waardoor we niet in alle zalen konden kijken, maar wat we zagen was al meer dan de moeite waard. Zo zagen we op de bovenverdieping veel werk van Alexej von Jawlensky en Gabriele Münter. Beneden draaide het om Pop Art met kunstenaars als Andy Warhol, David Hockney en Uwe Lausen.
Het andere museum dat ook zeker bezocht moet worden is het Industriemuseum. Hier ontdek je alles over de bloeiende industrie die Chemnitz ooit zo rijk maakte en de industriële ontwikkelingen uit de DDR-tijd. De presentatie van het museum is heel mooi gedaan. Je loopt door slim ingedeelde open hallen in plaats van kleine museumzalen. Vergeet ook zeker niet de ruimtes te bezoeken waarin oude lichtgevende reclameborden van winkels van vroeger te zien zijn. Hier vind je ook een schaalmodel van de schoorsteen van Daniel Buren.
Purple Path
De festiviteiten rondom de culturele hoofdstad 2025 spelen zich trouwens niet alleen af in de stad. Heel de omgeving doet mee. Onder de noemer Purple Path zal er heel veel te zien en te doen zijn. Hierbij ligt de focus voor een deel op makers: ontwerpers en ambachtslieden die gebruik maken van de vele grondstoffen uit de regio. Op veel plaatsen zullen er workshops en tentoonstellingen te zien zijn. Ook verschijnen op heel veel plaatsen kunstwerken. Vaak met een verwijzing naar de rijke geschiedenis van de regio.
Tijdens een dagtocht vanuit Chemnitz reisden wij af naar het Ertsgebergte, een bergketen op de grens met Tsjechië. Hier halen ze al eeuwenlang de stoffen uit de grond waarmee in Chemnitz dingen worden gebouwd. Zo bezochten we in Ehrenfriedersdorf een oude tinmijn. Bij de ingang naar de oude mijn heeft kunstenaar Carl Emmanuel Wolff drie wilde zwijnen van brons geplaatst. Het verhaal gaat namelijk dat wroetende zwijnen vroeger de tin hebben blootgelegd. Bij de mijn vind je nu nog een klein museum over de mijnbouw in de DDR-tijd.
In het dorp Aue-Bad Schlema zien we in een park een prachtige sculptuur van Tony Cragg. Op zich al de moeite waard voor een bezoekje, maar de plek waar het beeld staat is echt heel bijzonder. Op de plek waar nu het park staat was van 1949 tot 1999 een grote uraniummijn te vinden. Bijna alle opbrengst ging naar de Sovjet-Unie voor de productie van wapens en voor kerncentrales. Omdat het werk in de mijn erg gevaarlijk was kregen de mijnwerkers bizar hoge salarissen, maar stierven ze allemaal vrij jong aan kanker. De mijnbouw zorgde er ook voor dat in Bad Schlema alle oude gebouwen moesten wijken voor afgravingen.
De laatste stop in het Ertsgebergte is in het mooie stadje Schneeberg waar we een aantal werkplaatsen bezoeken. Als eerste een jonge handschoenmaker. Vroeger waren in de regio veel fabrikanten van handschoenen te vinden, maar die zijn allemaal verdwenen. Op Nils Bergauer na, die in zijn atelier handschoenen op maat maakt voor klanten van over de hele wereld. Onder andere Angela Merkel en Jean Paul Gaultier zijn fan.
Kerstmarkten
Verderop in het dorp maken we kennis met Lars Neubert die op een klassieke manier houten beelden maakt. Vooral houten decoraties voor de kerstdagen zijn populair. Van meerdere kanten horen we dat dit deel van Duitsland de mooiste kerstmarkten heeft. Als Neubert geen beelden voor de feestdagen maakt is hij bezig met het geven van workshops. Een paar huizen verderop krijgen we een rondleiding door een pop-up store waar lokale studenten van de faculteit voor aangepaste kunst hun moderne interpretaties van het eeuwenoude vakwerk laten zien.
Of je nu in Chemnitz bent of rondreist door de omgeving langs het Purple Path. Overal ontdek je hoe er mooie bruggen worden geslagen tussen vroeger en nu. De geschiedenis kent een aantal zwarte bladzijden, maar deze worden niet weggemoffeld. Ze maken juist deel uit van het geheel. Dat is de kracht en de rijkdom van Chemnitz 2025. Een zeer terechte culturele hoofdstad voor 2025.
