Heb je je ooit afgevraagd waarom twee grote uilen aan weerszijden van het middenpaneel van De Tuin der Lusten van Jheronimus Bosch zitten? Of wat de vreemd vlezige, sculpturale fonteinen die uit het water oprijzen zijn? En waarom is de rechterkant zo donker, en wie zijn al die mensen eigenlijk?
Een recente video van Smarthistory, ingesproken door Dr. Beth Harris en Dr. Steven Zucker, neemt je mee door de onheilspellende landschappen van Boschs beroemde drieluik. Het schilderij weet namelijk al eeuwenlang mensen te verbazen en verrassen. Smarthistory is een kleine non-profitorganisatie die samenwerkt met honderden kunsthistorici, conservatoren, archeologen en anderen. Hun doel is om kunstgeschiedenis zo toegankelijk mogelijk te maken via essays, gesprekken en video’s. Ze presenteren wetenschappelijke informatie op een boeiende, begrijpelijke en toch analytisch sterke manier. In de Smarthistory-video over enkele motieven in “De Tuin der Lusten” duiken Harris en Zucker in de meest intrigerende details van Bosch’s historische schilderij. Ze ontrafelen mysteries die al sinds de creatie ervan rond 1500 bestaan.
De overkoepelende betekenis van Bosch’s meesterwerk blijft grotendeels een raadsel. “Hoewel het wonderbaarlijk speels en inventief is, en ongelooflijk om naar te kijken, zou het voor Bosch’s generatie zeer verontrustend zijn geweest,” zegt Zucker. “Zijn samenleving zou dit als zondig hebben gezien, ook al begrepen de mensen die hier worden afgebeeld de notie van zonde niet.”
Het schilderij werd besteld door Engelbrecht II van Nassau, een rijke edelman aan het hof van de hertog van Bourgondië. Waarschijnlijk was het bedoeld voor zijn paleis. Het werk bestaat uit drie panelen in de stijl van een altaarstuk, met twee kleinere zijpanelen aan weerszijden van een centraal paneel. Deze zijpanelen kunnen als deuren naar binnen worden geklapt, waardoor een ander schilderij op de buitenkant zichtbaar wordt. In het geval van Bosch toont dit buitenschilderij een kristallen bol in grisaille (alleen grijstinten), die een overzicht van de aarde weergeeft met God in de linkerbovenhoek, klaar om iets van de kleurloze bol te maken. Twee Bijbelse zinnen, “want Hij sprak en het was er,” uit Psalm 33, en “want Hij gebood en zij waren geschapen,” uit Psalm 148, verwijzen naar de Schepping.
Adam en Eva
Wanneer de panelen worden opengeklapt, betreden we een buitenaardse wereld waar mensen en dieren zich mengen met reusachtige dieren, fruit en surrealistische structuren. Links worden Adam en Eva voorgesteld door een jonge God, voordat Eva werd verleid om van de verboden vrucht in de Hof van Eden te eten. In het midden dartelen tientallen naakte figuren rond. Ze eten, voeren seksuele handelingen uit, zoeken voedsel, zwemmen en vliegen. Rechts bevindt zich de hel.
“Eén van de meest overtuigende theorieën is dat het centrale paneel een alternatief verhaal vertelt,” zegt Zucker. “Wat als de Verleiding niet had plaatsgevonden? Wat als Adam en Eva onschuldig waren gebleven en de wereld hadden bevolkt? Is het mogelijk dat we die werkelijkheid zien, gespeeld in Boschs verbeelding?”
Twee reusachtige uilen, symbolisch voor de aanwezigheid van het kwaad, flankeren het centrale paneel. Hoewel mensen zich niet lijken te schamen voor zichzelf of hun acties, doordringt een gevoel van onbehagen de scène, waardoor de tegenstellingen tussen paradijs en hel, heiligheid en zonde in evenwicht worden gebracht. “De grootste figuur is een figuur die kunsthistorici de ‘boommens’ noemen,” zegt Dr. Harris. “Zijn benen lijken op takken van bomen met meer takken die eraan groeien. Maar waar we zijn voeten zouden verwachten, zien we twee onstabiele boten in het water met figuren erin, wat suggereert dat er een inherente instabiliteit is in deze figuur die nauwelijks in evenwicht kan blijven.”
De video van Smarthistory illustreert compositorische middelen die aanwijzingen geven voor de onderliggende verhaallijn en metaforen. Een voorbeeld is de manier waarop de “boommens” over de ruimte naar Adam en Eva lijkt te kijken – met name naar Adams wellustige blik bij de introductie van de mensheid. “In deze weergave hebben we de appel niet nodig. We hebben de slang niet nodig. Het enige wat we nodig hebben is Adams wellustige blik bij zijn kennismaking met Eva,” zegt Dr. Zucker. En de rest, om het zo te zeggen, is geschiedenis.
Het schilderij bezoeken in Madrid:
“De Tuin der Lusten” is een van de topstukken van het Museo Nacional del Prado in Madrid, Spanje.
- Adres: Calle Ruiz de Alarcón, 23, 28014 Madrid, Spanje.
- Openingstijden: De openingstijden variëren, dus het is raadzaam om de actuele tijden te controleren op de officiële website van het Prado Museum: https://www.museodelprado.es/en.
- Tickets: Het is aan te raden om tickets vooraf online te kopen om wachtrijen te vermijden. Tickets kunnen ook via de website van het museum worden aangeschaft.
